علوم سیاسی مطالعات منطقه ای

مطالعات منطقه ای از کهن ترین دانش هایی است که از ابتدای تاریخ تاکنون با بشر بوده و کمتر برهه ای از زمان را می توان سراغ گرفت که مطالعه درباره ویژگی های منطقه و مردمی خاص وجود نداشته باشد. به عنوان نمونه، در کتاب های مقدس که از قدیمی ترین اسناد موجود تاریخ بشر قلمداد می گردند، داستان ها و روایت های مختلفی از ملت ها و نحله های مختلف با توجه به محدودۀ جغرافیایی خاص و ویژگی های رفتاری آنها وجود دارد؛ اما باید گفت که مطالعات منطقه ای به عنوان یک رشته مستقل دانشگاهی كه در پي شناخت و بررسي اختصاصي يك منطقه از مناطق دنيا و متمركز نمودن مطالعات در آن است، ریشه در تحولات مربوط به جنگ جهانی دوم دارد. تبدیل آمریکا به یک ابر قدرت نیز لزوم شناخت مناطق مختلف دنیا را برای حفظ و توسعه قدرت، مطرح ساخت و در چنین فضایی بود که رشته روابط بین الملل قدرت گرفت و پس از آن، مطالعات منطقه ای به عنوان رشته ای کم و بیش مستقل مطرح شد. غالب مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی منطقه ای نظیر مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد، مرکز مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون و مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه کالیفرنیا محصول این دوران اند. البته، گسترش مطالعات منطقه ای در پی جنگ جهانی دوم، منحصر به دانشگاه‌هاي آمریکا نیست؛ از اواخر دهه 1950 به بعد، رشته مطالعات منطقه ای در دانشگاه‌هاي کشورهای دیگر نیز رونق می گیرد.

هر چند که در انگلستان از 1916 با تحرک دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی، مطالعات منطقه ای به شکل علمی دایر می گردد؛ ولی در عمل، بعد از جنگ جهانی دوم است كه رشته مطالعات منطقه‌اي به عنوان رشته‌اي مستقل مطرح شد و بر تنوع اين رشته افزوده  گرديد. شايان ذكر است كه پس از جنگ جهاني دوم، عمده توجه دانشگاه‌هاي آمريكا به رشته مطالعات خاورميانه ـ يكي از گرايش‌هاي مهم رشته مطالعات منطقه‌اي ـ معطوف گرديد. از اين رو، معتبرترين و قديمي‌ترين مراكز دانشگاهي جهان درخصوص رشته مطالعات خاورميانه در دانشگاه‌هاي آمريكا مستقر هستند. در دهه 1970، رقابت های آمریکا و شوروی سابق، مطالعات منطقه ای را توسعه بخشید. در این دوران، شاهد رشد روز افزون مطالعات آمریکاشناسی و روس  شناسی در دانشگاه‌هاي آمريكا و اروپايي هستیم. پیروزی انقلاب اسلامی ایران در اواخر دهه 1970 و تحولات اروپای شرقی در اواخر دهه 1980، موجب توجه بیشتری به این رشته گردید. پایان جنگ سرد، موجب تحول این رشته گردید. این تحول از یک سو، رشته مطالعات منطقه ای را از رقابت سنتی دوران جنگ سرد خارج کرده و از سوی دیگر، مفاهیم جدیدی را وارد رشته مطالعات منطقه‌اي در دانشگاه‌هاي جهان نموده است. با فروپاشي شوروي سابق، رشته مطالعات آسياي مركزي و قفقاز (شناخت مسائل گوناگون جمهوري‌هاي بازمانده از فروپاشي شوروي سابق) از جمله گرايش‌هاي مهم از رشته مزبور در دانشگاه‌هاي اروپايي، آمريكايي و آسيايي است. همچنين وجود منابع عظيم نفت و گاز در خاورميانه، حادثه 11 سپتامبر، جنبش‌هاي متعدد اسلامي در منطقه خاورميانه و تاثير آن بر دنياي غرب، مناقشه حل نشده اعراب ـ اسراييل و مسائل بي‌شمار ديگر موجب توجه بيش از پيش مراكز مطالعاتي دانشگاه‌هاي جهان به ويژه مراكز مطالعاتي دانشگاه‌هاي آمريكايي و اروپايي به رشته مطالعات خاورميانه شده است. در اين ارتباط، لازم به ذكر است كه يوريس فون لوهازن در كتاب «امپراطوري‌ها و قدرت: ژئوپلتيك امروزين» خاورميانه را مركز دنياي قديم مي‌داند. منطقه‌اي كه در دل آن خليج فارس جاي دارد و به منزله «مركز مركز» شناخته مي‌شود. در این ارتباط، لوهازن معتقد است هرگونه آشفتگی که بر اثر عوامل بیرونی در منطقه خلیج فارس پدید آید، پیامدهایی برای مناطق دیگر به ویژه اروپا خواهد داشت. از دیدگاه او، هر قدرتی که در منطقه خلیج فارس مستقر شود، بر اروپا و ژاپن، بیشتر بر پایه نفت، می تواند فشار آورد. یکی از بخش های بسیار مهم منطقه خاورمیانه، خلیج فارس می باشد که در معادلات سیاسی ـ امنیتی بین المللی به دو جهت دارای اهمیت فوق العاده ای می باشد. نخست، تعاملات دولت های این منطقه که به ویژه سه کشور ایران، عراق و عربستان به عنوان هستۀ اصلی جهان اسلام مطرح هستند و دیگر آنکه، جایگاه این منطقه از نظر انرژی در جهان. بنابراين، با توجه به اهميت منطقه‌ خاورميانه از ميان مناطق مختلف دنيا، منطقه مزبور يكي از گرايش‌هاي اصلي رشته مطالعات منطقه‌اي در دانشگاه‌هاي جهان به ويژه دانشگاه‌هاي اروپايي و آمريكا است.

در حالي كه، علي رغم قرار گرفتن ايران در منطقه‌اي بسيار حساس و همسايگي آن با چهار منطقه شبه قاره هند، خلیج فارس، شرق دنیای عرب، شرق مدیترانه و آسیای مرکزی و قفقاز، رشته مطالعات منطقه ای در محافل دانشگاهی و علمی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به طور كلي، دشواري‌هاي پيش روي رشته مطالعات منطقه‌اي در دانشگاه‌هاي ايران بدين قرار است: 1) با وجود سنت طولانی تدریس علوم سیاسی در ایران، در چند سال گذشته است که مطالعات منطقه ای به عنوان رشته ای مستقل در دانشگاه های ایران دایر شده است. پیش از راه اندازی مطالعات منطقه ای به عنوان رشته ای مستقل، برخی از دروس رشتۀ مزبور در قالب درس های محدودی با عنوان «سیاست و حکومت در خاورمیانه»، «سیاست و حکومت در اروپای غربی» و نظایر آن در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد تدریس می شد. از اين رو، به دليل سابقه كوتاه رشته مزبور در ايران، تعداد متخصصان هر منطقه كافي نيست؛ 2) مطالعات منطقه‌اي به عنوان يك رشته مستقل دانشگاهي داراي گرايش‌هاي متعددي شامل مطالعات خاورميانه و شمال آفريقا، مطالعات اوراسيا، روسيه و اروپاي شرقي، مطالعات اروپا، مطالعات آمريكاي لاتين، مطالعات استراليايي و نيوزيلندي، مطالعات آسيايي، مطالعات آمريكا و مطالعات آفريقا است. اغلب دانشگاه‌هاي آمريكايي و اروپايي در حوزه علوم انساني، اكثر گرايش‌‌هاي فوق‌الذكر را در برنامه مطالعاتي خود در دوره‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري جاي داده‌اند؛ در حالي كه، در حال حاضر در دانشگاه‌هاي معتبر ايران ما شاهد راه‌ اندازي برخي از گرايش‌هاي فوق الذكر هستيم. به عنوان نمونه، در دانشگاه شهيد بهشتي گرايش مطالعات خاورميانه و شمال آفريقا و در دانشگاه علامه طباطبايي گرايش مطالعات خاورميانه. البته شايان ذكر است دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران، 4 گرايش تخصصي مطالعات منطقه‌اي را در دوره كارشناسي ارشد در چند سال گذشته داير نموده است. اين گرايش‌ها عبارتند از: مطالعات خاورميانه و شمال آفريقا، مطالعات آسياي مركزي و قفقاز، مطالعات اروپا و مطالعات آمريكاي شمالي. 3) از آنجايي‌ كه در چند سال گذشته است كه رشته مطالعات منطقه‌اي در دانشگاه‌هاي ايران داير شده است، ما هنوز تا توليد متون جامعي به عنوان ادبيات مطالعات منطقه‌اي فاصله داريم. بنابراين، ارتقاي كيفي پژوهش و آموزش در راستاي توليد متون دانشگاهي درخصوص مسائل گوناگون مناطق ضروري است. 3) تعداد پژوهشگراني كه تخصص لازم بر مسائل گوناگون مناطق متعدد داشته باشند، كافي نيست. بنابراين، ضروري است كه ما در درجه نخست در راستاي پرورش متخصصان بيشتر مربوط به گرايش‌هاي گوناگون رشته مطالعات منطقه‌اي تلاش كنيم.

سرانجام آنكه، لازم به ذكر است كه در سند چشم انداز، تبديل ايران به قدرت درجه اول در منطقه جنوب غربي آسيا اشاره شده است. اين امر نيازمند شناخت دقيق و عميق كشورهاي مناطق متعدد به ويژه جوامع منطقه خاورميانه و بازيگران فعال در آن است. بنابراين، توجه بيشتر به رشته مطالعات منطقه‌اي، پژوهش در اين حوزه و ارتقاي ساختار آموزشي رشته مزبور اهميت بسيار دارد. در اين راستا است كه دانشگاه تهران توجه دوچنداني به اين رشته نموده است. به همين دليل، دانشگاه مزبور به عنوان اولين دانشگاه كشور نخستين آزمون دكتراي دو گرايش مطالعات آسياي مركزي و قفقاز و مطالعات خاورميانه و شمال آفريقا را در اسفند ماه 1388 برگزار نمود.